ಉದ್ಯೋಗದಲ್ಲಿ ಲಿಂಗತ್ವ ಅಲ್ಪಸಂಖ್ಯಾತರಿಗೆ ಸಮಾನ ಅವಕಾಶ ನೀಡದ ಖಾಸಗಿ ಶಾಲೆ ಹಾಗೂ ತೃತೀಯಲಿಂಗಿ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳ ಹಕ್ಕುಗಳನ್ನು ರಕ್ಷಿಸುವಲ್ಲಿ ವಿಫಲವಾದ ಸರ್ಕಾರಗಳ ವಿರುದ್ಧ ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್ ಮಹತ್ವದ ತೀರ್ಪು ನೀಡಿದೆ. ಟ್ರಾನ್ಸ್ಜೆಂಡರ್ ಮಹಿಳೆಗೆ ಉದ್ಯೋಗ ನಿರಾಕರಿಸಿದ ಪ್ರಕರಣದಲ್ಲಿ, ಸಂತ್ರಸ್ತೆಗೆ ಪರಿಹಾರ ನೀಡುವಂತೆ ಖಾಸಗಿ ಶಾಲೆ, ಕೇಂದ್ರ ಸರ್ಕಾರ ಮತ್ತು ರಾಜ್ಯ ಸರ್ಕಾರಗಳಿಗೆ ನ್ಯಾಯಾಲಯವು ಆದೇಶಿಸಿದೆ. ನ್ಯಾಯಮೂರ್ತಿಗಳಾದ ಜೆ.ಬಿ. ಪರ್ದಿವಾಲಾ ಮತ್ತು ಆರ್. ಮಹದೇವನ್ ಅವರನ್ನೊಳಗೊಂಡ ಪೀಠವು, ತೃತೀಯಲಿಂಗಿ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳ (ಹಕ್ಕುಗಳ ರಕ್ಷಣೆ) ಕಾಯ್ದೆ, 2019 ಅನ್ನು ಜಾರಿಗೊಳಿಸುವಲ್ಲಿ ಸರ್ಕಾರಗಳು ತೋರಿದ "ತೀವ್ರ ಉದಾಸೀನತೆ" ಮತ್ತು "ಜಡತ್ವವನ್ನು" ಕಟುವಾಗಿ ಟೀಕಿಸಿದೆ.
ಹಿನ್ನೆಲೆ:
ಅರ್ಜಿದಾರೆ ಜೇನ್ ಕೌಶಿಕ್, ಒಬ್ಬರು ತೃತೀಯಲಿಂಗಿ ಮಹಿಳೆ, ತಮ್ಮ ಲಿಂಗತ್ವದ ಕಾರಣಕ್ಕಾಗಿ ಎರಡು ವಿಭಿನ್ನ ಖಾಸಗಿ ಶಾಲೆಗಳಿಂದ ಉದ್ಯೋಗದಿಂದ ವಂಚಿತರಾಗಿದ್ದರು. ಒಂದು ಶಾಲೆಯು ನೇಮಕವಾದ ಎಂಟೇ ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ಅವರನ್ನು ರಾಜೀನಾಮೆ ನೀಡುವಂತೆ ಒತ್ತಾಯಿಸಿದರೆ, ಮತ್ತೊಂದು ಶಾಲೆಯು ಸಂದರ್ಶನದ ನಂತರ ಉದ್ಯೋಗದ ಆಫರ್ ಲೆಟರ್ ನೀಡಿದರೂ, ಅವರ ತೃತೀಯಲಿಂಗಿ ಗುರುತನ್ನು ತಿಳಿದ ನಂತರ ಉದ್ಯೋಗವನ್ನು ನಿರಾಕರಿಸಿತ್ತು. ಈ ತಾರತಮ್ಯದ ವಿರುದ್ಧ ಅವರು ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್‌ನಲ್ಲಿ ರಿಟ್ ಅರ್ಜಿ ಸಲ್ಲಿಸಿದ್ದರು.
ವಾದ-ಪ್ರತಿವಾದಗಳು:
ಅರ್ಜಿದಾರರ ಪರ ವಕೀಲರು, "2019ರ ಕಾಯ್ದೆಯನ್ನು ಜಾರಿಗೊಳಿಸಲು ಸರ್ಕಾರಗಳು ವಿಫಲವಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಅರ್ಜಿದಾರರಿಗೆ ತಾರತಮ್ಯವಾಗಿದೆ" ಎಂದು ವಾದಿಸಿದರು. ಶಾಲೆಯ ಕ್ರಮವು ಸಂವಿಧಾನದ 14, 15, 19 ಮತ್ತು 21ನೇ ವಿಧಿಗಳ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ನೀಡಲಾದ ಮೂಲಭೂತ ಹಕ್ಕುಗಳ ಉಲ್ಲಂಘನೆಯಾಗಿದೆ ಎಂದು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸಿದರು.
ಇದಕ್ಕೆ ಪ್ರತಿಯಾಗಿ, ಶಾಲೆಯ ಆಡಳಿತ ಮಂಡಳಿಯು, ಅರ್ಜಿದಾರರ ಕಾರ್ಯಕ್ಷಮತೆ ಮತ್ತು ನಡವಳಿಕೆಯ ಸಮಸ್ಯೆಗಳಿಂದ ಅವರನ್ನು ತೆಗೆದುಹಾಕಲಾಗಿದೆ, ಲಿಂಗತ್ವದ ಕಾರಣಕ್ಕಲ್ಲ ಎಂದು ವಾದಿಸಿತು. ಮತ್ತೊಂದು ಶಾಲೆಯು, ಆಫರ್ ಲೆಟರ್ ನೀಡುವುದು ಉದ್ಯೋಗದ ಖಾತರಿಯಲ್ಲ, ಅದೊಂದು ಆಡಳಿತಾತ್ಮಕ ನಿರ್ಧಾರ ಎಂದು ಹೇಳಿಕೊಂಡಿತು.
ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ವಿಶ್ಲೇಷಣೆ ಮತ್ತು ತೀರ್ಪು:
ಎರಡೂ ಕಡೆಯ ವಾದಗಳನ್ನು ಆಲಿಸಿದ ನ್ಯಾಯಪೀಠವು, ಎರಡನೇ ಶಾಲೆಯು ಅರ್ಜಿದಾರರ ಲಿಂಗತ್ವದ ಕಾರಣಕ್ಕಾಗಿಯೇ ಉದ್ಯೋಗವನ್ನು ನಿರಾಕರಿಸಿದೆ ಎಂದು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ತೀರ್ಮಾನಿಸಿತು. "ಅರ್ಜಿದಾರರು ತೃತೀಯಲಿಂಗಿ ಆಗಿರದಿದ್ದರೆ, ಅವರಿಗೆ ಉದ್ಯೋಗ ನಿರಾಕರಿಸಲಾಗುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ" ಎಂದು ನ್ಯಾಯಾಲಯ ಅಭಿಪ್ರಾಯಪಟ್ಟಿತು.
ಇದೇ ವೇಳೆ, 2019ರ ಕಾಯ್ದೆಯ ನಿಬಂಧನೆಗಳನ್ನು ಜಾರಿಗೆ ತರುವಲ್ಲಿ ಕೇಂದ್ರ ಮತ್ತು ರಾಜ್ಯ ಸರ್ಕಾರಗಳ ಉದಾಸೀನವನ್ನು ನ್ಯಾಯಪೀಠವು ತೀವ್ರವಾಗಿ ಖಂಡಿಸಿತು. "ಕಾಯ್ದೆಯು ಜಾರಿಗೆ ಬಂದು ಐದು ವರ್ಷಗಳಾದರೂ, ತೃತೀಯಲಿಂಗಿ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳ ಹಕ್ಕುಗಳು ಕೇವಲ ಕಾಗದದ ಮೇಲೆ ಉಳಿದಿವೆ. ಸರ್ಕಾರಗಳ ಈ ಉದಾಸೀನತೆ ಉದ್ದೇಶಪೂರ್ವಕವಾಗಿದ್ದು, ಆಳವಾಗಿ ಬೇರೂರಿರುವ ಸಾಮಾಜಿಕ ಕಳಂಕದಿಂದ ಉಂಟಾದಂತಿದೆ," ಎಂದು ನ್ಯಾಯಪೀಠವು ಹೇಳಿತು.
ತಾರತಮ್ಯವನ್ನು ತಡೆಯಲು ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಕೈಗೊಳ್ಳಬೇಕಾದ ಸೂಕ್ತ ಹೊಂದಾಣಿಕೆಗಳನ್ನು (reasonable accommodation) ಒದಗಿಸುವುದು ಸರ್ಕಾರದ ಧನಾತ್ಮಕ ಕರ್ತವ್ಯವಾಗಿದೆ. ಈ ಕರ್ತವ್ಯವನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸದಿರುವುದು ಕೂಡ ಒಂದು ರೀತಿಯ ತಾರತಮ್ಯವೇ ಸರಿ ಎಂದು ನ್ಯಾಯಾಲಯವು ಸ್ಪಷ್ಟಪಡಿಸಿತು.
ಪರಿಹಾರ ಮತ್ತು ನಿರ್ದೇಶನಗಳು:
ಈ ಹಿನ್ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ, ನ್ಯಾಯಪೀಠವು ಈ ಕೆಳಗಿನಂತೆ ಪರಿಹಾರವನ್ನು ಆದೇಶಿಸಿತು:
1. ಉದ್ಯೋಗ ನಿರಾಕರಿಸಿದ ಎರಡನೇ ಶಾಲೆಯು ಅರ್ಜಿದಾರರಿಗೆ ₹50,000 ಪರಿಹಾರ ನೀಡಬೇಕು.
2. ಕಾಯ್ದೆ ಜಾರಿಯಲ್ಲಿ ವಿಫಲವಾದ ಕೇಂದ್ರ ಸರ್ಕಾರವು ₹50,000 ಪರಿಹಾರ ನೀಡಬೇಕು.
3. ಸಂಬಂಧಪಟ್ಟ ಎರಡು ರಾಜ್ಯ ಸರ್ಕಾರಗಳು ತಲಾ ₹50,000 ಪರಿಹಾರ ನೀಡಬೇಕು.
ಇದರ ಜೊತೆಗೆ, ತೃತೀಯಲಿಂಗಿ ಸಮುದಾಯದ ಸಮಸ್ಯೆಗಳನ್ನು ಪರಿಹರಿಸಲು ಮತ್ತು ಸಮಾನ ಅವಕಾಶ ನೀತಿಗಳನ್ನು ರೂಪಿಸಲು ಒಂದು "ಸಲಹಾ ಸಮಿತಿ"ಯನ್ನು ರಚಿಸುವಂತೆ ನ್ಯಾಯಾಲಯವು ಆದೇಶಿಸಿತು. ಸಮಿತಿಯ ಆರಂಭಿಕ ಕಾರ್ಯಾಚರಣೆಗಾಗಿ ₹10 ಲಕ್ಷ ಠೇವಣಿ ಇಡುವಂತೆ ಕೇಂದ್ರ ಸರ್ಕಾರಕ್ಕೆ ನಿರ್ದೇಶನ ನೀಡಿತು.
ಪ್ರಕರಣದ ಹೆಸರು: ಜೇನ್ ಕೌಶಿಕ್ ವಿರುದ್ಧ ಭಾರತ ಸರ್ಕಾರ ಮತ್ತು ಇತರರು
ಸೈಟೇಶನ್: 2025 INSC 1248
ಪ್ರಕರಣದ ಸಂಖ್ಯೆ: ರಿಟ್ ಅರ್ಜಿ (ಸಿವಿಲ್) ಸಂಖ್ಯೆ 1405/2023
ನ್ಯಾಯಾಲಯ: ಭಾರತದ ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್
ನ್ಯಾಯಪೀಠ: ನ್ಯಾಯಮೂರ್ತಿ ಜೆ.ಬಿ. ಪರ್ದಿವಾಲಾ ಮತ್ತು ನ್ಯಾಯಮೂರ್ತಿ ಆರ್. ಮಹದೇವನ್
ತೀರ್ಪಿನ ದಿನಾಂಕ: ಅಕ್ಟೋಬರ್ 18, 2025